Μονή Χρυσοπηγής
Η Μονή Χρυσοπηγής βρίσκεται σε εύφορη τοποθεσία μόλις 3χλμ νότια της πόλης των Χανίων. Ιδρύθηκε στα τέλη του 16ου αιώνα πιθανότατα στη θέση παλαιότερου μονυδρίου από τον ιατρό και λόγιο Ιωάννη Καστροφύλακα, ο οποίος δώρισε τα κτήματά του στο μοναστήρι. Στο πέρασμα των αιώνων το μοναστήρι γνώρισε περιόδους άνθισης και παρακμής. Κατά την πολιορκία των Χανίων από τους Οθωμανούς, ο ηγούμενος και αγιογράφος Φιλόθεος Σκούφος συμμετείχε ενεργά στην άμυνα εναντίον των Τούρκων. Κατά τη διάρκεια των μεγάλων επαναστάσεων δέχτηκε πολλές επιδρομές και υπέστη σοβαρές καταστροφές από τους Τούρκους.
Το μοναστήρι μετά από δεκαετίες παρακμής, το 1976 ξεκίνησε μια ακμάζουσα πορεία ως γυναικεία αδελφότητα που συνεχίζεται ως σήμερα. Στη μονή ανήκει το αναστηλωμένο μοναστήρι της Αγίας Κυριακής στο Βαρύπετρο, στο οποίο έχει ιδρυθεί Κέντρο Ορθοδοξίας και Οικολογίας όπου πραγματοποιούνται τα εκπαιδευτικά προγράμματα, αλλά και το νεότερο μοναστήρι του Σωτήρος Χριστού στον Κάστελο. Χιλιάδες πιστών συρρέουν στη μονή για να προσκυνήσουν τη θαυματουργή εικόνα της Παναγιάς κάθε χρόνο.
Οι μοναχές ασχολούνται με την αγιογραφία, τη συντήρηση παλιών βιβλίων και εικόνων, τη βιβλιοδεσία και το εκκλησιαστικό κέντημα. Η μονή είναι ευρέως γνωστή και για την οικολογική και περιβαλλοντική της δράση. Στα μετόχια του μοναστηριού καλλιεργούνται με βιολογικό τρόπο περίπου 130 στρέμματα γης με ελιές, μανταρινιές, πορτοκαλιές, αβοκάντο, συκιές, βερικοκιές και λαχανόκηπους. Από τα παραγόμενα προϊόντα πωλείται κυρίως ελαιόλαδο με σκοπό την προώθηση της βιολογικής καλλιέργειας. Τα οργανικά απορρίμματα της μονής μετατρέπονται σε κομπόστ για τις καλλιέργειες, ενώ τα υπόλοιπα ανακυκλώνονται. Επίσης, οι μοναχές πραγματοποιούν προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για μαθητές σχολείων από όλη την Ευρώπη.
Το κτιριακό συγκρότημα έχει σχήμα επιμήκους τετραπλεύρου με τον κεντρικό ναό (καθολικό) στο κέντρο, αφιερωμένο στην Παναγία τη Ζωοδόχο Πηγή (εορτ. Παρασκευή του Πάσχα). Το καθολικό ανήκε αρχικά στον αγιορείτικο αρχιτεκτονικό τύπο του τρίκογχου με τρούλο και επεκτάθηκε το 1863 με νάρθηκα και δύο πλευρικά παρεκκλήσια. Τα κελιά των μοναχών και οι λοιποί χώροι, κυρίως ισόγειοι, είναι κτισμένοι γύρω από το ναό και έτσι δημιουργούν ένα οχυρωματικό περίβολο που παλαιότερα προστάτευε το συγκρότημα από τις εχθρικές επιδρομές. Στο βόρειο τμήμα του τείχους υπάρχει η αψιδωτή κεντρική πύλη εισόδου με μανιεριστικές επιρροές.
Στη Χρυσοπηγή λειτουργούν εκκλησιαστικό και λαογραφικό μουσείο, τα οποία είναι επισκέψιμα τις ώρες που είναι ανοιχτή η μονή (8:00 -12:00 και 15:30 – 18:00). Στο εκκλησιαστικό μουσείο φυλάσσονται παλιές εικόνες, ιερά σκεύη, δείγματα εκκλησιαστικής χρυσοκεντητικής του 18ου 19ου αιώνα, σταυροί ευλογίας, βιβλία, επίσημα έγγραφα και ξυλόγλυπτα που διασώθηκαν από τις λεηλασίες και καταστροφές. Από τις φορητές εικόνες, ξεχωρίζει ο Ένθρονος Χριστός (15ος αιώνας) και η Κοίμηση της Θεοτόκου (18-19ος αιώνας). Στο λαογραφικό μουσείο εκτίθενται έργα λαϊκής κεντητικής, παραδοσιακές στολές, δείγματα κοσμικής και εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, φωτογραφίες, πίνακες, παραδοσιακά εργαλεία γεωργικής χρήσης κ.ά.
Εκτός από το καθολικό της Ζωοδόχου Πηγής, στο χώρο της μονής υπάρχουν παρεκκλήσια αφιερωμένα στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο (εορτάζει στις 26 Σεπτεμβρίου και 8 Μαΐου), στην Αγία Αικατερίνη (25 Νοεμβρίου), στον Άγιο Χαράλαμπο (10 Φεβρουαρίου), στον Άγιο Ιωάννη τον Καλυβίτη (15 Ιανουαρίου) και στον Άγιο Αρσένιο τον Καππαδόκη (10 Νοεμβρίου). Επίσης, στη μονή της Αγίας Κυριακής (7 Ιουλίου) υπάρχει ο ναός της Μεταμορφώσεως (6 Αυγούστου) και τα σπηλαιώδη παρεκκλήσια του Αγίου Αντωνίου (17 Ιανουαρίου), των Αγίων Επτά Παίδων (4 Αυγούστου), του Αγίου Σιλουανού του Αθωνίτου (24 Σεπτεμβρίου) και των Νεομάρτυρων της Κρήτης (23 Ιουνίου).
Χρονολόγιο
- Τέλη 16ου αιώνα: Ο Χανιώτης ιατρός και φιλόσοφος Ιωάννης Χαρτοφύλακας ιδρύει τη μονή Χρυσοπηγής σε θέση παλαιότερης.
- 1612: Ο Χαρτοφύλακας πεθαίνει και η μονή περνάει μεγάλη περίοδο παρακμής ως το 1630, όταν ικανοί ηγούμενοι αναλαμβάνουν τη μονή.
- 1637: Η μονή αποκτάει ως μετόχι τη μονή της Αγίας Κυριακής στο Βαρύπετρο.
- 1645: Κατά την κατάκτηση των Χανίων από τους Τούρκους, ο ηγούμενος Φιλόθεος Σκούφος και 34 μοναχοί πολεμούν στο πλευρό των Ενετών. Αργότερα ο Φιλόθεος καταφεύγει στην Βενετία.
- 1645: Η μονή γίνεται σταυροπηγιακή, δηλαδή υπάγεται άμεσα στον Πατριάρχη, ώστε να προστατευτεί η περιουσία της.
- 1692: Όταν ο Ενετός Δομένικος Μοτσενίγος προσπαθεί να ανακτήσει τα Χανιά, για να μην χρησιμοποιήσουν οι Τούρκοι ως καταφύγιο τη μονή, την πυρπολεί.
- 1706: Η μονή αναστηλώνεται και επανέρχεται από τους πέντε μοναχούς της οικογένειας των Καψαλώνηδων.
- 1821: Κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης, οι μοναχοί με εππικεφαλής τον ηγούμενο Άνθιμο Κατσιφάρη παίρνουν τα όπλα. Οι Τούρκοι σκοτώνουν όλους τους μοναχούς, εκτός τον Ιωάννη Χάλη, και καταστρέφουν τη μονή.
- 1830: Η μονή αναστηλώνεται.
- 1838: Επισκευάζονται αρκετά κελιά και το ηγουμενείο.
- 1848-54: Ο ηγούμενος Νικόδημος επισκευάζει τον ναό της Ζωοδόχου Πηγής.
- 1863: Προστίθενται τα παρεκκλήσια της Aγίας Aικατερίνης, του Aγίου Iωάννη του Θεολόγου στον κεντρικό ναό.
- 1941-1944: Τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η μονή μετατρέπεται σε Γερμανικό Διοικητήριο. Οι μοναχοί εκδιώκονται και το μοναστήρι υφίσταται αρκετές ζημιές.
- 1976: Η μονή μετατρέπεται σε γυναικεία και η μονή αναστηλώνεται.
- 1993: Η μονή ξεκινάει την αναστήλωση του μετοχιού της Αγίας Κυριακής.
